Kitab Jawi: Warisan Intelektual Melayu Yang Pupus

Kitab Jawi: Warisan Intelektual Melayu Yang Pupus

Suara Pusat Islam Universiti: 29 April 2011

Terdapat berbagai buku dalam tulisan Jawi sama ada diterbitkan di Malaysia, Indonesia, Mekah, Singapura, Brunei dan Fatani. Maklumat ini dapat diperolehi dalam karya Siradjuddin Abbas (2006) yang berjudul Sejarah dan Keagungan Madzhab Syafi’i. Walaupun tajuk karyanya kelihatan seperti menceritakan mengenai mazhab Shafie, pengarang telah menyelitkan juga penerbitan-penerbitan tulisan Jawi yang menceritakan tentang aspek ilmu fikah yang terdapat di Asia Tenggara. Beliau adalah di antara sarjana Nusantara terawal yang mengumpulkan karya-karya Melayu bertulisan Jawi di Alam Melayu. Namun demikian, usahanya lebih tertumpu kepada wilayah Indonesia.

Irwan Masduqi (2008) telah menghasilkan penerbitan pengesanan kitab Jawi dalam karyanya “Jejak Kitab Indonesia dan Jawa Pegon di Cairo”. Usaha beliau lebih tertumpu di Mesir dan beliau berjaya mengesan berpuluh-puluh kitab Jawi di Mesir sahaja. Sebenarnya, ramai orang Indonesia yang menulis sama ada dalam bahasa Melayu atau Indonesia sewaktu mereka belajar di Kaherah dan Mesir.

Tuan Haji Muhammad Saghir Abdullah (1999) telah mengusahakan mencari dan menyenaraikan karya-karya ulama Nusantara sama ada dalam tulisan Jawi atau bahasa Arab dalam penyelidikannya yang telah diterbitkan oleh Khazanah Fataniyyah. Beliau juga telah melakukan usaha promosi dan penjualan kitab-kitab Melayu lama yang telah beliau kumpulkan dalam laman web dan syarikat beliau sendiri iaitu Khazanah Fathaniyah. Beliau mendakwa bahawa beliau telah berjaya mengumpulkan lebih 100 tajuk kitab Jawi yang mencakupi pelbagai disiplin ilmu. Namun demikian, usahanya ini tidak melibatkan manuskrip Jawi yang terdapat di Eropah Barat.

Di peringkat Asia dan Ocenia terdapat juga Orientalis yang telah melakukan usaha seperti yang ingin dilakukan oleh pengkaji sendiri. Antaranya usaha yang dilakukan oleh Frits G. P. Jaquet (1983) di mana beliau telah mengumpulkan bahan-bahan sejarah daripada berbagai sumber mengenai Asia dan Oceania yang terdapat di Belanda iaitu bermula tahun 1796 hingga 1949. Penyelidikannya ini kemudiannya telah diterbitkan.

Marius P. H. Roessingh (1982) telah melakukan usaha mengumpulkan manuskrip dan karya yang lebih awal daripada 1796 mengenai Asia dan Oceania yang terdapat di Belanda berbanding dengan Jaquet. Karyanya juga telah diterbitkan dengan tajuk “Sources of the History of Asia and Oceania in the Netherlands, Part I: Sources up to 1796”. Karyanya diterbitkan di Munich. Karyanya mempunyai limitasi tarikh iaitu pengumpulan karya-karya sehingga tahun 1796 sahaja. Maknanya, tiada karya yang dimasukkan dalam bukunya selepas tahun 1796.

Begitu juga usaha yang dilakukan oleh M. C. Ricklefs dan P. Voorhoeve (1977) dan mereka telah berjaya menerbitkan buku berjudul “Indonesian Manuscripts in Great Britain. A Catalogue of Manuscripts in Indonesian Languages in British Public Libraries. Usaha mereka tertumpu kepada manuskrip daripada Indonesia yang terdapat di perpustakaan-perpustakaan di Britain. Walaupun maksud “Indonesian Manuscripts” ialah karya-karya berbahasa Melayu oleh intelektual berbangsa Indonesia, penulis tidak memasukkan karya intelektual Melayu-Malaysia atau Semenanjung Tanah Melayu.

Ian Proudfoot (1993) pula telah berusaha mencari karya-karya intelektual Melayu dalam tulisan Jawi dan berbagai bahasa lain dalam karyanya yang berjudul “Early Malay Printed Books” yang telahpun diterbitkan oleh Akademi Pengajian Melayu dan Perpustakaan Universiti Malaya pada tahun 1993. Usahanya ini juga tidak melibatkan pengesanan dan pencarian manuskrip Jawi yang terdapat di Eropah Barat. Walau bagaimanapun, usahanya yang menghasilkan kajian dan penerbitan setebal 858 muka surat amat besar ertinya bagi penyelidikan ini. Sebab itu kajian ini akan lebih tertumpu kepada Eropah Barat yang sedikitpun masih belum diselidiki oleh mana-mana penyelidik. Penulisan Proudfoot (1986) yang lain membahaskan fasa-fasa penting penerbitan buku-buku berbahasa Melayu di Alam Melayu khususnya. Skop dan lokasi kajiannya lebih banyak tertumpu di Asia Tenggara. Manuskrip yang dikaji oleh Proudfoot lebih berfokus kepada yang bercetak, bukannya dalam bentuk manuskrip bertulisan tangan atau seumpamanya.  

Kajian ini mempunyai signifikan dari segi pengesanan dan pencarian manuskrip Jawi yang terdapat di Eropah Barat yang selama ini “tersorok” daripada khalayak rakyat Malaysia. Ini adalah sesuatu yang malang dan amat merugikan bangsa Melayu kerana manuskrip tulisan Jawi mempunyai warisan intelektual Melayu yang tidak ternilai harganya. Kajian ini signifikan yang amat besar dalam menyediakan rujukan kepada para penyelidik masa hadapan mengenai senarai bahan-bahan rujukan dalam berbagai bentuk dalam tulisan Jawi yang selama ini tersembunyi dan tidak diketahui ramai. Nama-nama pengarang akan disusun mengikut alphabet dan hasil kerja mereka. Maklumat lanjut mengenai pengarang dan hasil karyanya akan diusahakan juga. Kajian ini mempunyai persamaan dengan apa yang dilakukan oleh Profesor Proudfoot. Cumanya, pengesanan dan pencarian karya bertulisan Jawi akan dilakukan di lokasi yang berbeza iaitu di Eropah Barat.

Vladimir Braginsky (2004) pula telah menyenaraikan banyak karya-karya Melayu bertulisan Jawi dalam karyanya yang berjudul “The Heritage of Traditional Malay Literature: A Historical Survey of Genres, Writings and Literary Views” yang diterbitkan di Leiden. Penumpuan kajiannya lebih diberikan kepada karya di Indonesia dan sebab itu kerjanya banyak dilakukan di Indonesia. Seperti Muhammad Saghir dan Proudfoot, usaha Braginsky juga tidak mengambil kira sepenuhnya manuskrip Melayu-Jawi yang terdapat di Eropah Barat. Walau bagaimanapun, karya beliau akan banyak membantu menjejaki manuskrip Melayu-Jawi yang terdapat di Eropah Barat. Apa yang penting dalam kajian kami ialah, membawa balik manuskrip-manuskrip itu ke Malaysia dan bukannya sekadar mengesan dan mencari karya-karya itu.

Hasil karya klasik intelektual Melayu dalam tulisan Jawi telah dikumpulkan oleh Syarikat Jaffar Rawas yang beribu pejabat di Kota Bahru, Kelantan. Syarikat ini telah menerbitkan berbagai “Kitab Kuning” silam dengan menggunakan pendekatan moden. Rupa-rupanya terdapat juga ramai ulama Melayu silam yang telah menterjemahkan karya-karya ulama besar dari Timur tengah ke dalam bahasa Melayu bertulisan Jawi. Antaranya ulama yang bernama Syeikh Ali bin Abdul Rahman Al-Kalantani yang telah menterjemahkan karya Jalaluddin Abdul Rahman Al-Suyuti berjudul Kitab Lubab Al-Hadis dan diberi nama baharu iaitu Kitab Al-Jauhar Al-Mauhub wa Munabbihat Al-Qulub. Walau bagaimanapun, syarikat ini juga tidak mengumpulkan manuskrip Melayu bertulisan Jawi yang terdapat di Eropah Barat.